23 milyar dolarlık risk: Afrika’nın en zengin adamı servetini ikiye katladı

Aliko Dangote, Afrika'nın en büyük petrol ve gaz rafinerisini inşa etme serüvenini Forbes’a ile rafinerideki bir ofis alanından video konferans yoluyla anlattı. 11 yıl, 23 milyar dolarlık yatırım ve sayısız baş ağrısının ardından Dangote Rafinerisi nihayet geçen yıl faaliyete geçti. Lagos'un yaklaşık bir saat dışında Nijerya'nın Lekki Serbest Bölgesi'nde 6 bin 200 dönümlük geniş bir kampüste yer alan rafineri, 2024 yılının ikinci yarısında günde yaklaşık 350 bin varil ham petrol işledi. Dangote Rafinerisi, gelecek ay beklenen 650 bin varil/günlük tam kapasiteye ulaştığında, üretim açısından dünyanın yedinci, Afrika'nın ise en büyük rafinerisi olacak. Bitişiğindeki petrokimya kompleksi ise yıllık 3 milyon ton üre üretim kapasitesiyle Afrika'nın en büyük gübre üreticisi olacak.

Küresel piyasaları etkiliyor

Dangote'nin rafinerisi şimdiden küresel enerji piyasalarını etkilemeye başladı. Enerji istihbarat firması Vortexa'ya göre Nijerya'ya yapılan benzin ithalatı son sekiz yılın en düşük seviyesine doğru ilerliyor ve bu durum Nijerya'ya satış yapan Avrupalı rafinerileri etkiliyor. S&P Global'e göre rafineri sayesinde Nijerya net jet yakıtı, nafta (verniklerde, çamaşır sabunlarında ve temizlik sıvılarında kullanılan bir çözücü) ve akaryakıt ihracatçısı haline geldi.

Projesinin hayata geçmesiyle birlikte Dangote şu anda tahmini olarak 23.8 milyar dolar servete sahip. Bu geçen yılki değerinin neredeyse iki katı. Kendisi daha da zengin olduğu konusunda ısrarlı. Halihazırda Afrika'nın en zengin kişisi olan 67 yaşındaki Nijeryalı, Forbes'un Gerçek Zamanlı Milyarderler Listesi'ne göre 2018'den bu yana en zengin 100 kişi arasına yeniden girdi.

Tesisin çalışılacağından endişe ediyorlar

Kısa bir süre önce Dangote'nin rafinerisinin asla faaliyete geçemeyeceği düşünülüyordu. 2023'ün sonlarında bazı gözlemciler tesisin çalışacağından bile şüphe duyduklarını ifade ettiler. Geçen yılın başlarında faaliyete geçtiğinde bile Dangote, Nijerya'nın en önemli devlet petrol şirketi olan Nijerya Ulusal Petrol Şirketi'nden (NNPC) ham petrol tedarik etmekte zorlandı ve bu durum projenin mali uygulanabilirliğini tehdit etti.

Dangote rafinerinin daha büyük bir misyonun parçası olduğunu söylüyor: Dünyanın en büyük ham petrol üreticilerinden biri olan Nijerya'yı, Avrupa rafinerileriyle rekabet edebilecek ve Nijeryalılara benzin tedarik edebilecek bir rafine petrol ürünleri üreticisi haline getirmek istiyor. Nijerya hükümetinin büyük ölçekli rafineriler inşa etme ve işletme yönündeki önceki girişimleri başarısızlıkla sonuçlanmış, Nijeryalı tüketicileri ve işletmeleri çoğunlukla Avrupa'dan yapılan benzin ithalatına bağımlı bırakmıştı. 

Yakın zamana kadar akaryakıt sübvansiyonu benzinin tüketiciler için uygun fiyatlı olmasını sağlıyordu ancak program Nijerya'nın mali durumunu zorladı ve yolsuzluk iddialarına karıştı. Birçoğu atıl ya da bakımsız durumda olan devlete ait rafinerilerin bakımını caydıran bir plan çerçevesinde, yetkililer ve aracılar tarafından on yıllar boyunca milyarlarca dolar hortumlandı. Jeopolitik danışmanlık firması Horizon Engage'de Afrika analisti olan Clementine Wallop, "Dangote Rafinerisi'nin gelişi Nijerya enerji piyasasının dinamikleri açısından dönüştürücü nitelikte" diyor.

“Yabancı yatırıma bel bağlamamalıyız”

Dangote, Afrika genelinde sanayileşme için bir plan sunmak istiyor ve "Kendi ulusumuzu kendimiz inşa etmeliyiz. Kendi kıtamızı kendimiz inşa etmeliyiz, yabancı yatırıma [bel bağlamamalıyız" diyor. Dangote, Afrika'nın "bitmiş ürünler için sadece bir çöplük" olduğunu ve rafinerisinin "Afrika'nın kendi ham petrolünü rafine etme kapasitesine sahip olmasını ve böylece geniş nüfusu için zenginlik ve refah yaratmasını sağlamada çok önemli bir adımı" temsil ettiğini savunuyor.

Gaz fiyatları yüzde 60 arttı

Nijerya'da bu henüz gerçekleşmedi. Piyasa istihbarat firması Trading Economics'e göre Dangote'nin rafinerisi üretimi arttırdığı için Afrika ülkesinde gaz fiyatları son altı ayda yüzde 60 arttı. Bu maliyet artışlarının itici gücü, Başkan Bola Tinubu'nun Mayıs 2023'te göreve geldikten sonra kestiği Nijerya'nın yakıt sübvansiyonunun ortadan kaldırılması oldu. Dangote'nin rafinerisinin umudu sayesinde bu mümkün oldu ancak uzun sürmedi. Benzin fiyatlarının üç katına çıkmasının ardından sübvansiyon hızla eski haline getirildi. Tinubu geçen yaz sübvansiyonu tekrar keserek fiyatların ikinci kez fırlamasına neden oldu. 

Nijeryalılar gaz fiyatları konusunda özellikle hassas, zira ülkenin güvenilmez elektrik şebekesi nedeniyle pek çok işletme ve hane halkı yakıtla çalışan jeneratörlere bağımlı. Protestocular Lagos ve diğer şehirlerde sokaklara dökülerek artan gaz fiyatlarından duydukları rahatsızlığı dile getirdiler.

Devlet şirketiyle yaşanan sürtüşme

Dangote, Nijerya'nın yakıt sübvansiyonunu denetleyen ve hem ham petrol üreten hem de rafine petrol ürünleri satan devlete ait Nijerya Ulusal Petrol Şirketi'ni (veya NNPC) suçluyor. Başlangıçta NNPC, 1 milyar dolar ön ödeme ile Dangote'nin rafinerisinin yüzde 20 hissesini satın almayı kabul etti ancak daha sonra hissesini yaklaşık yüzde 7'ye düşürdü ve parasının bir kısmını geri istedi. NNPC ayrıca Dangote'ye günde 300 bin varil ham petrol tedarik etmeyi taahhüt etti ancak bu yükümlülüğünü yerine getirmedi.

Eylül ayında Dangote, yerli ham petrol üreticilerinin iç talebi karşılamak için yerel rafinerilere yeterli miktarda petrol tedarik etmesini gerektiren 2021 tarihli bir yasayı gerekçe göstererek, rafine petrol ürünleri ithal etmeye ve satmaya devam etmesini engellemek amacıyla NNPC'ye dava açtı. Bu dava hala devam ediyor. NNPC, Dangote'nin rafinerisine ekim ayında ham petrol tedarik etmeye başladı ancak geçen ay tahsisatını azaltabileceğini söyledi. Dangote, ülkesindeki petrol mafyasının bir parçası olduğunu söylediği kuruma yönelik eleştirilerini esirgemiyor.

Kahraman olarak görülüyor

Yolsuzlukla mücadele komisyonu bir yıl önce Dangote'nin ofisine baskın düzenledi, ancak Dangote Başkan Tinubu ile arasının iyi olduğunu belirtiyor. Nijeryalılar ekonomik koşullardan rahatsız olsa da çoğu Dangote'ye kızgın değil. Carnegie Endowment for International Peace Afrika Programı Direktörü Zainab Usman, "Nijerya'nın çoğu yerinde bir kahraman olarak görülüyor. Bir şeyler inşa eden gerçek bir sanayici olarak görülüyor” dedi. 

1958 yılında Kano şehrinde zengin bir tüccar ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Dangote'nin her zaman hırsı vardı. İş kariyerine 8 yaşında okul bahçesinde harçlığını küçük çaplı bir şekerleme girişimine yatırarak başladı. Dangote 2015 yılında Forbes'a verdiği demeçte, "Parayı tatlı almak için kullanırdım ve satmaları için bazı insanlara verirdim, onlar da bana kar getirirlerdi" dedi. Kahire'deki AlAzhar Üniversitesi'nde işletme eğitimi aldıktan sonra, bir amcasından aldığı 500 bin dolarlık kredinin yardımıyla Lagos'ta bir ithalat-ihracat ticaret girişimi kurdu. WikiLeaks tarafından ortaya çıkarılan bir Dışişleri Bakanlığı belgesine göre siyasi bağlantılar genç girişimcinin "şeker, çimento ve pirinçte özel ithalat hakları" kazanmasına yardımcı oldu.

Sanayi teşviklerinden yararlandı

1990'ların sonunda Nijerya'nın yöneticileri, ülke yıllar süren askeri yönetimden demokrasiye geçerken yerli sanayiyi teşvik etmeye başladı. Dangote bu değişimden faydalanarak bir şeker fabrikası, un rafinerisi ve çimento fabrikası inşa etmek için vergi teşvikleri aldı. Çimento işi özellikle kazançlı oldu ve çoğu yıl yüzde 60'ın üzerinde brüt kar marjı sağladı. Rafinerinin açılışından önce Dangote'nin yüzde 86'sına sahip olduğu halka açık Dangote Cement, servetinin en büyük parçasını oluşturuyordu. İmparatorluğu büyüdükçe Dangote, büyük ölçüde holdinginin tüketicilere odaklanması nedeniyle iyi niyetini korudu. Amerika Soka Üniversitesi'nde Afrika çalışmaları profesörü olan Chika Ezeanya, "Bence Nijeryalıların onun sunduğu ürünlere ihtiyacı olduğu gerçeğine yürekten inandı. Hükümetler gelip gidebilir, politikalar değişebilir, ancak Nijeryalı tüketicinin ihtiyaçları sadece büyüyecek ve genişleyecektir” diye konuştu. 

“Hayatımın en büyük riskiydi”

Dangote 2013 yılında rafinerisini ilk kez duyurduğunda planı tesisi Nijerya'nın güneybatısında inşa etmekti. Dangote, Amerikan holdinginin bir bölümü olan Honeywell UOP'dan rafineri teknolojisini satın aldı ve devasa tesisin tasarımına yardımcı olmaları için devlet destekli bir mühendislik danışmanlık firması olan Engineers India Ltd'den mühendisler getirdi. Uzun süredir yardımcısı olan eski Dünya Bankası mühendisi Edwin Devakumar da işin başına getirildi. Öngörülen maliyet yaklaşık 10 milyar dolardı. Dangote projeye başlama kararıyla ilgili olarak "Bu hayatımın en büyük riskiydi" dedi.

Yerel yetkililerle yaşanan anlaşmazlıklar nedeniyle üç yıl süren gecikmelerin ardından Dangote, orijinal sahada inşaat yapma planlarından vazgeçti. Lagos'un dışındaki şu anki yerinde arazi almak için Nijerya hükümetine 100 milyon dolar ödedi ancak bu alanın bataklık koşulları nedeniyle 65 milyon metreküp kumu taramak ve hepsini taşımak için bir liman inşa etmek zorunda kaldı. Bu süreçte inşaat binlerce insanı yerinden etti ve yerel tepkilere yol açtı. Ardından Covid vurdu, programı geciktirdi ve karmaşıklaştırdı. Dangote, "Size bu zorlukları anlatmak için bütün günümü harcayabilirim” diyerek sıkıntıyla hatırlıyor o günleri.

Maliyetler kısmen Dangote'nin rafineriyi başlangıçta planlanandan daha büyük yapmakta ısrar etmesi nedeniyle arıttı. 5,5 milyar dolar banka kredisi aldı ve çimento işindeki yüzde 3'lük hissesini 2013 yılında Dubai'nin yatırım şirketine ve bir Avustralya varlık fonuna her biri yaklaşık 300 milyon dolara sattı. Daha sonra diğer dilimleri özel sermaye şirketi Gateway Partners'a ve diğerlerine açıklanmayan meblağlar karşılığında sattı. Çimento, un ve şeker işletmelerinin sahibi olan holding şirketinden aldığı 10 milyar dolarlık şirketler arası kredi, rafinerinin yıllarca süren maliyet aşımlarının finanse edilmesine yardımcı oldu. Yaklaşık 23 milyar dolarlık toplam fatura, ilk tahminlerin iki katından fazlaydı.

Hala 3 milyar dolar borcu var

Rafinerinin halen yaklaşık 3 milyar dolar tutarında ödenmemiş borcu bulunuyor. Ağustos ayında Fitch, rafinerinin geçen yıl ham petrol yetersizliği nedeniyle az kullanılmasının ardından "grubun likidite pozisyonundaki önemli bozulma" ve Nijerya Merkez Bankası'nın para birimini dalgalandırdığı Haziran 2023'ten bu yana dolar karşısında yüzde 70'in üzerinde değer kaybeden Nijerya Naira'sının düşen değeri nedeniyle halka açık tahvillerin notunu düşürdü. Dangote likiditenin bir sorun olmadığını ve rafinerinin Naira'nın devalüasyonuna dayanmak için yeterince dolarize olduğunu (yani yabancı müşterilerinin ABD doları cinsinden ödeme yaptığını) söylüyor.

Bu zorluklarla yüzleşen Dangote, rafineriyi başarılı kılmaya kararlı. Dubai'de bir aile ofisi kurdu ve üç kızı aile şirketi için çeşitli görevlerde çalışıyor ancak odak noktasının çoğu hala Nijerya'da. Milyarder hala zamanının çoğunu rafineride mühendisler ve yöneticilerle görüşerek geçirdiğini söylüyor. Ayrıca, Nijer Deltası'ndan Lagos'a doğal gaz taşımak için bir denizaltı boru hattı inşa etmek ve rafinerinin gübre fabrikasında üretimi iki katına çıkarmak da dahil olmak üzere önünde daha fazla zorluk var. Ayrıca gelecek bir ya da iki yıl içinde rafineriyi halka açmak istediğini söylüyor. Dangote, “Hayatım boyunca savaştım ve henüz hiçbirini kaybetmedim” dedi.