Türkiye, 2023 yılında 3 milyon 656 bin ton un ihracatıyla dünyada en çok un ihracatı yapan birinci ülke oldu. 2024’ün ilk dört ayında 1 milyon 295 bin ton un ihracatı gerçekleşirken un sektörü, 2024 yılı sonunda 4 milyon ton un ihracatına ulaşmayı hedefliyordu ancak 21 Haziran – 15 Ekim arasında buğday ithalatı yasaklandı. Türkiye, buğdayda kendi ihtiyacını karşılayabilen bir ülke fakat 130 ülkeye yapılan un ihracatı nedeniyle buğdayı ithal ediyor, işliyor ve satıyordu.

Pandemiyle birlikte Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) hububat stoklarını yüksek seviyede tutmaya başlamıştı. 2023 sezonunda 11,3 milyon tona yakın yüksek buğday ve arpa alımı yapan TMO, 2024 yılına stok devri ile başladı. Bu yıl 21 milyon tonun üzerinde buğday rekoltesi beklenirken bunun büyük kısmının yine TMO’ya satılacağı öngörülüyor. TMO’nun elinde yüksek stok bulunması ve yeni hasattaki verim artışı nedeniyle böyle bir karar alındı.

Küresel ısınma ve iklim değişikliği, tarım ürünlerinde yıldan yıla hasat süresi, kalite ve verimliliği de etkiliyor. İyi haber şu ki son iki yıldır özellikle buğday, arpa ve mısırda verimlilik yükseliyor. Sıcak havalardan dolayı buğdayda yüzde 15’e yakın verim artışı görüldü. Ayrıca bu yıl buğday hasadı beklenenden 15 gün kadar erken başladı. Çiftçiler ilk ürünlerini mayıs ayının ilk haftasında toplamaya başlarken bir yandan da TMO’nun 2024 yılı için buğday alım fiyatlarını bekliyordu. Ancak umduklarını bulamayıp beklediklerinin çok altında bir fiyat ve ithalat yasağıyla karşılaştılar.

Alım fiyatları; enflasyon, enerji maliyetleri, lojistik ve işçilik giderlerinin oldukça altında kaldı. Çiftçi en az kilogram başı 14 – 15 TL beklerken TMO, ekmeklik birinci grup buğday için 9 bin 750 TL (ton), makarnalık birinci grup buğday için 10 bin 500 TL (ton) ve ekstra ton başına bin 750 TL destek fiyatı belirledi. Türkiye Ziraatçılar Derneği Genel Başkan Yardımcısı Dr. Erhan Ekmen’in Forbes'a yaptığı açıklamaya göre kilogram başı buğdayın maliyeti 13,5 TL’nin çok altında olamaz. “Ancak enflasyon oranının çok yansımadığı, verimin yüksek alındığı, maliyetlerin daha düşük hesaplandığı haliyle 11 TL’ye kadar düşürülebiliyor.”

Bu durum, stratejik bir ürün olan buğdayın ve buğdaydan yapılan ikincil ürünlerin Türkiye’deki üretimini gelecek senelerde riske sokabilir. Bu risk mutlaka tüketiciyi de etkileyecektir. Ekmen, “Çiftçi uzun süredir zarar eder pozisyonda ve daha da sürecek gibi görünüyor. Bu tutum devam ederse çiftçi üretimden vazgeçebilir ya da başka ürünlere yönelebilir. Buğdayda kendi kendimize yeterlilik ve ithalata bağımlı olmadan üretebilme kabiliyetimizi kaybederiz” diyor. Çiftçi üretimden vazgeçer ve buğdayda yurt dışına bağımlı hale gelirsek de bu konuda söz hakkı ve fiyat gücü elimizden gider. Böylece ekmeğin yanı sıra buğday ile yapılan makarna gibi ikincil ürünlerin de fiyatları artar.

Pakun Yönetim Kurulu Başkanı Niyazi Durgun, “Bu alım fiyatları ve yasak, buğday ekecek çiftçileri karamsarlığa sürüklüyor. Çiftçi bu fiyatlardan dolayı buğday ekmek istemiyor. Özellikle Karadeniz Bölgesi’nde pirinç ve sebze ekimine yöneliyor” diyor. Doruk Un Yönetim Kurulu Başkanı Gürsel Erbap ise “Sanayiciler bu durumu yeniden değerlendirerek piyasaya uyum sağlamaya çalışacaklardır” diyor. Erbap ayrıca markalı, kaliteli ürünler geliştirip işleyerek un ve unlu mamullerde fiyat performansı yüksek ürünlerin ihracatına odaklanılması gerektiğini vurguluyor.